Η συμβολή του Γιάννη Ρίτσου στα ελληνικά γράμματα
Ο Ρίτσος είναι ένας από τους πιο πολυγράφους ποιητές (μαζί με τον Κ. Παλαμά) στην Ελλάδα. Το έργο του είναι πολύμορφο και καλύπτει μια χρονική περίοδο παραγωγής περίπου σαράντα τριών ετών, με ένα προσωπικό ύφος γραφής. Ο στίχος του μάλιστα συχνά δεν ικανοποιείται στην έκταση της μιας σειράς, γι’ αυτό και εκτείνεται σε περισσότερες από μία αράδες. Το έργο του Γιάννη Ρίτσου χαρακτηρίζεται από ένα πληθωρικό λυρισμό, από υπαινικτικές συχνά αναφορές στα ιστορικά δρώμενα, ενώ η ιστορική μνήμη λειτουργεί βασανιστικά και υπαγορεύει τη γραφή του. Τα παιδικά και ιστορικά βιώματα είναι έντονα, η ιδεολογία όσο και αν έχει περιοριστεί στα Επικαιρικά, κυκλοφορεί υποδόρια, ακόμα και σε συνθέσεις που δε θα μπορούσαν να θωρηθούν ότι γράφονται κάτω από την επίδραση των πολιτικών του ιδεών, όπως είναι Η σονάτα του Σεληνόφωτος, στην οποία ο ανώνυμος Νέος θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι εκπροσωπεί την κοινωνική ποίηση, ενώ η ηλικιωμένη Γυναίκα με τα Μαύρα την αστική ιδεολογία, αφού μάλιστα έχει γράψει και μερικά ποιήματα θρησκευτικής πνοής. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι «η ιδεολογία, που φανέρωσε αυτήν την ποίηση, την έβλαψε κιόλας διπλά - και επειδή βάρυνε, δεσποτικά αρκετές φορές, την παραγωγή της, και επειδή υπονόμευσε την ανάγνωσή της, παρέχοντας έτοιμα είτε τα εύκολα ‘‘ζήτω’’ είτε τα μικρόψυχα ‘‘όχι’’»14. Ο Γιάννης Ρίτσος ως ποιητής υπήρξε πάντα πηγαίος και παρορμητικός και δεν ανήκει σε καμιά λογοτεχνική σχολή, όπως πολύ σωστά υποστηρίζει ο Αλ. Αργυρίου15.
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα ωστόσο πολλών ρευμάτων είναι συχνά ανιχνεύσιμα στους στίχους του. Έτσι, είναι ευδιάκριτος ο ρεαλισμός, ο ρομαντισμός, ο συμβολισμός, ο φουτουρισμός, ο υπερρεαλισμός. Κάποτε, οι επιδράσεις των λογοτεχνικών αυτών ρευμάτων συνυπάρχουν στο ίδιο ποίημα ή στην ίδια σύνθεση. Στη Σονάτα του Σεληνόφωτος λ.χ. τα υπερρεαλιστικά στοιχεία εναλλάσσονται με τα συμβολικά ή τα ρεαλιστικά. Η ενσωμάτωση των θεμάτων στην ποίησή του γίνεται με το δικό του μοναδικό τρόπο «αβίαστα και σε καμιά περίπτωση μηχανιστικά»16.
Σημαντική είναι επίσης η προσφορά του στο θέατρο, εφόσον έχει γράψει συνολικά πέντε θεατρικά έργα: Μια γυναίκα πλάι στη θάλασσα, Η Αθήνα στ’ άρματα, Πέρα από τον ίσκιο των κυπαρισσιών, Τα ραβδιά των τυφλών και Ο λόφος με το σιντριβάνι, σύμφωνα με το Γ. Βελουδή. Θα πρέπει βέβαια στο σώμα αυτό να προσθέσουμε και τους θεατρικούς διάλογους, οι οποίοι στην ουσία έχουν την ίδια θεατρική δομή και λυρικότητα. Πρόκειται για τα έργα Τρία χορικά, που γράφονται την τριετία 1944-1947, Οι γέροντες και η σιγαλιά (1948), Οι γερόντισσες και η θάλασσα (1958), Το χορικό των σφουγγαράδων (1960), Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες (1962), Τειρεσίας (1964-1971), Μαντατοφόρες (1967-1969) και Ο αφανισμός της Μήλος (1969).
Παράλληλα, ο ποιητής ασχολείται και με τη μετάφραση. Το μεταφραστικό του έργο διεκδικεί μια σημαντικότατη θέση μέσα στο συνολικό ποιητικό του σώμα, εφόσον καταλαμβάνει έκταση δέκα τόμων και επικεντρώνεται κυρίως στην ποίηση. Ανάμεσα στις μεταφράσεις του είναι και εκείνη ποιημάτων του Ναζίμ Χικμέτ (1966), η οποία χαρακτηρίζεται για τη ρωμαλέα ποιητικότητά της. Το 1956 μεταφράζει την Γκρινιάρα κατσίκα του Τολστόι (παραμύθι σε διασκευή), την επόμενη χρονιά (1959) αποδίδει στα ελληνικά το ποίημα του Ρώσου ποιητή Αλεξάντρ Μπλοκ Οι δώδεκα, το 1963 δημοσιεύει Τα ποιήματα του Ούγγρου ποιητή Άτιλα Γιόζεφ, το 1964 σε συνεργασία με τον Άρη Αλεξάνδρου κυκλοφορούν στα ελληνικά τα Ποιήματα του Μαγιακόφσκι. Την επόμενη χρονιά μεταφράζει στα ελληνικά το Εγώ, η μητέρα μου και ο κόσμος της Βουλγάρας Ντόρα Κάμπε, ενώ το 1966 μεταφράζει Ιλία Έρεμπουργκ (Το δέντρο). Μεταφράζει επίσης τον Κουβανό Ν. Γκιλλιέν, τον Πέρση φίλο του Φ. Φεριάντ, καθώς και Ρουμάνους, Τσέχους και Σλοβάκους ποιητές, τους οποίους περιλαμβάνει στις ομότιτλες ανθολογίες που συντάσσει.
Γιάννης Ρίτσος - Εἰρήνη (ἀπόσπασμα)
Ὁ πατέρας ποὺ γυρνάει τ᾿ ἀπόβραδο μ᾿ ἕνα φαρδὺ χαμόγελο στὰ μάτια
μ᾿ ἕνα ζεμπίλι στὰ χέρια του γεμάτο φροῦτα
κ᾿ οἱ σταγόνες τοῦ ἱδρῶτα στὸ μέτωπό του
εἶναι ὅπως οἱ σταγόνες τοῦ σταμνιοῦ ποὺ παγώνει τὸ νερὸ στὸ παράθυρο,
εἶναι ἡ εἰρήνη.Ὅταν οἱ οὐλὲς ἀπ᾿ τὶς λαβωματιὲς κλείνουν στὸ πρόσωπο τοῦ κόσμου
καὶ μὲς στοὺς λάκκους ποὔσκαψαν οἱ ὀβίδες φυτεύουμε δέντρα
καὶ στὶς καρδιὲς ποὔκαψε ἡ πυρκαϊὰ δένει τὰ πρῶτα της
μπουμπούκια ἡ ἐλπίδα
κ᾿ οἱ νεκροὶ μποροῦν νὰ γείρουν στὸ πλευρό τους καὶ νὰ κοιμηθοῦν δίχως
παράπονο
ξέροντας πὼς δὲν πῆγε τὸ αἷμα τους τοῦ κάκου,
εἶναι ἡ εἰρήνη.
Ο Ρίτσος είναι ένας από τους πιο πολυγράφους ποιητές (μαζί με τον Κ. Παλαμά) στην Ελλάδα. Το έργο του είναι πολύμορφο και καλύπτει μια χρονική περίοδο παραγωγής περίπου σαράντα τριών ετών, με ένα προσωπικό ύφος γραφής. Ο στίχος του μάλιστα συχνά δεν ικανοποιείται στην έκταση της μιας σειράς, γι’ αυτό και εκτείνεται σε περισσότερες από μία αράδες. Το έργο του Γιάννη Ρίτσου χαρακτηρίζεται από ένα πληθωρικό λυρισμό, από υπαινικτικές συχνά αναφορές στα ιστορικά δρώμενα, ενώ η ιστορική μνήμη λειτουργεί βασανιστικά και υπαγορεύει τη γραφή του. Τα παιδικά και ιστορικά βιώματα είναι έντονα, η ιδεολογία όσο και αν έχει περιοριστεί στα Επικαιρικά, κυκλοφορεί υποδόρια, ακόμα και σε συνθέσεις που δε θα μπορούσαν να θωρηθούν ότι γράφονται κάτω από την επίδραση των πολιτικών του ιδεών, όπως είναι Η σονάτα του Σεληνόφωτος, στην οποία ο ανώνυμος Νέος θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι εκπροσωπεί την κοινωνική ποίηση, ενώ η ηλικιωμένη Γυναίκα με τα Μαύρα την αστική ιδεολογία, αφού μάλιστα έχει γράψει και μερικά ποιήματα θρησκευτικής πνοής. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι «η ιδεολογία, που φανέρωσε αυτήν την ποίηση, την έβλαψε κιόλας διπλά - και επειδή βάρυνε, δεσποτικά αρκετές φορές, την παραγωγή της, και επειδή υπονόμευσε την ανάγνωσή της, παρέχοντας έτοιμα είτε τα εύκολα ‘‘ζήτω’’ είτε τα μικρόψυχα ‘‘όχι’’»14. Ο Γιάννης Ρίτσος ως ποιητής υπήρξε πάντα πηγαίος και παρορμητικός και δεν ανήκει σε καμιά λογοτεχνική σχολή, όπως πολύ σωστά υποστηρίζει ο Αλ. Αργυρίου15.
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα ωστόσο πολλών ρευμάτων είναι συχνά ανιχνεύσιμα στους στίχους του. Έτσι, είναι ευδιάκριτος ο ρεαλισμός, ο ρομαντισμός, ο συμβολισμός, ο φουτουρισμός, ο υπερρεαλισμός. Κάποτε, οι επιδράσεις των λογοτεχνικών αυτών ρευμάτων συνυπάρχουν στο ίδιο ποίημα ή στην ίδια σύνθεση. Στη Σονάτα του Σεληνόφωτος λ.χ. τα υπερρεαλιστικά στοιχεία εναλλάσσονται με τα συμβολικά ή τα ρεαλιστικά. Η ενσωμάτωση των θεμάτων στην ποίησή του γίνεται με το δικό του μοναδικό τρόπο «αβίαστα και σε καμιά περίπτωση μηχανιστικά»16.
Σημαντική είναι επίσης η προσφορά του στο θέατρο, εφόσον έχει γράψει συνολικά πέντε θεατρικά έργα: Μια γυναίκα πλάι στη θάλασσα, Η Αθήνα στ’ άρματα, Πέρα από τον ίσκιο των κυπαρισσιών, Τα ραβδιά των τυφλών και Ο λόφος με το σιντριβάνι, σύμφωνα με το Γ. Βελουδή. Θα πρέπει βέβαια στο σώμα αυτό να προσθέσουμε και τους θεατρικούς διάλογους, οι οποίοι στην ουσία έχουν την ίδια θεατρική δομή και λυρικότητα. Πρόκειται για τα έργα Τρία χορικά, που γράφονται την τριετία 1944-1947, Οι γέροντες και η σιγαλιά (1948), Οι γερόντισσες και η θάλασσα (1958), Το χορικό των σφουγγαράδων (1960), Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες (1962), Τειρεσίας (1964-1971), Μαντατοφόρες (1967-1969) και Ο αφανισμός της Μήλος (1969).
Παράλληλα, ο ποιητής ασχολείται και με τη μετάφραση. Το μεταφραστικό του έργο διεκδικεί μια σημαντικότατη θέση μέσα στο συνολικό ποιητικό του σώμα, εφόσον καταλαμβάνει έκταση δέκα τόμων και επικεντρώνεται κυρίως στην ποίηση. Ανάμεσα στις μεταφράσεις του είναι και εκείνη ποιημάτων του Ναζίμ Χικμέτ (1966), η οποία χαρακτηρίζεται για τη ρωμαλέα ποιητικότητά της. Το 1956 μεταφράζει την Γκρινιάρα κατσίκα του Τολστόι (παραμύθι σε διασκευή), την επόμενη χρονιά (1959) αποδίδει στα ελληνικά το ποίημα του Ρώσου ποιητή Αλεξάντρ Μπλοκ Οι δώδεκα, το 1963 δημοσιεύει Τα ποιήματα του Ούγγρου ποιητή Άτιλα Γιόζεφ, το 1964 σε συνεργασία με τον Άρη Αλεξάνδρου κυκλοφορούν στα ελληνικά τα Ποιήματα του Μαγιακόφσκι. Την επόμενη χρονιά μεταφράζει στα ελληνικά το Εγώ, η μητέρα μου και ο κόσμος της Βουλγάρας Ντόρα Κάμπε, ενώ το 1966 μεταφράζει Ιλία Έρεμπουργκ (Το δέντρο). Μεταφράζει επίσης τον Κουβανό Ν. Γκιλλιέν, τον Πέρση φίλο του Φ. Φεριάντ, καθώς και Ρουμάνους, Τσέχους και Σλοβάκους ποιητές, τους οποίους περιλαμβάνει στις ομότιτλες ανθολογίες που συντάσσει.
Γιάννης Ρίτσος - Εἰρήνη (ἀπόσπασμα)
Ὁ πατέρας ποὺ γυρνάει τ᾿ ἀπόβραδο μ᾿ ἕνα φαρδὺ χαμόγελο στὰ μάτια
μ᾿ ἕνα ζεμπίλι στὰ χέρια του γεμάτο φροῦτα
κ᾿ οἱ σταγόνες τοῦ ἱδρῶτα στὸ μέτωπό του
εἶναι ὅπως οἱ σταγόνες τοῦ σταμνιοῦ ποὺ παγώνει τὸ νερὸ στὸ παράθυρο,
εἶναι ἡ εἰρήνη.Ὅταν οἱ οὐλὲς ἀπ᾿ τὶς λαβωματιὲς κλείνουν στὸ πρόσωπο τοῦ κόσμου
καὶ μὲς στοὺς λάκκους ποὔσκαψαν οἱ ὀβίδες φυτεύουμε δέντρα
καὶ στὶς καρδιὲς ποὔκαψε ἡ πυρκαϊὰ δένει τὰ πρῶτα της
μπουμπούκια ἡ ἐλπίδα
κ᾿ οἱ νεκροὶ μποροῦν νὰ γείρουν στὸ πλευρό τους καὶ νὰ κοιμηθοῦν δίχως
παράπονο
ξέροντας πὼς δὲν πῆγε τὸ αἷμα τους τοῦ κάκου,
εἶναι ἡ εἰρήνη.
